KATEDRA GOTYCKA
Katedra gnieźnieńska jest wyjątkową i niepowtarzalną świątynią, zachwycającą pod względem architektonicznym. Była wielokrotnie przebudowywana, a jej obecna forma w stylu gotyckim została zainicjowana w 1342 roku przez Abpa Jarosława Bogorię Skotnickiego. Konieczność przebudowy wynikała ze złego stanu technicznego istniejącej świątyni, jak również z konieczności rozbudowy i dostosowania jej do zwiększonej liczby duchowieństwa katedralnego oraz nowych elementów liturgicznych. Cała przebudowa miała przywrócić gnieźnieńskiej katedrze funkcję kościoła koronacyjnego królów polskich. Prace rozpoczęły się od prezbiterium, któremu nadano formę wydłużonego prostokąta, zakończonego wielobocznie. Dobudowano wokół niego obejście zwane ambitem, który z czasem otoczony został wieńcem kaplic. Prezbiterium wzniesiono ze ścianami podzielonymi poziomym gzymsem na dwie kondygnacje – arkadową i okienną. W dalszej kolejności prowadzono budowę części nawowej, a zasadnicze prace nad korpusem katedry ukończono około 1389/1390 roku, pokrywając budynek krzyżowo-żebrowym sklepieniem.
Ostateczna koncepcja przestrzenna katedry gnieźnieńskiej w jej gotyckim kształcie prezentuje trójnawową bazylikę bez transeptu (nawy poprzecznej oddzielającej prezbiterium od reszty budynku) z prezbiterium otoczonego wielobocznym ambitem (obejściem) uzupełnionym wieńcem kaplic. Zachodnią część kościoła zamykają dwie wieże a charakterystyczne łuki przyporowe wspierają każde przęsło sklepienne po obu stronach nawy głównej, prezbiterium i ambitu.
Katedra już w swoim pierwotnym kształcie była mocno zróżnicowana stylistycznie i materiałowo. Podstawowym materiałem budowlanym zastosowanym w tym okresie była cegła, z kolei do wystroju rzeźbiarskiego, detali architektonicznych, szczególnie żeber sklepiennych, użyto sztucznego kamienia.
Warto również dodać, że w roku 1359, sam król wyasygnował środki na budowę kaplicy królewskiej przy katedrze gnieźnieńskiej. Być może fakt ten pomoże zrozumieć jak wielkim przedsięwzięciem technicznym i finansowym była budowa nowej katedry.
REGOTYZACJA
Podczas kolejnych lat katedra była jeszcze wielokrotnie przebudowywana, zaś obecny jej wygląd jest efektem decyzji o tzw. regotyzacji podjętych po II wojnie światowej. Bezpośrednią przyczyną konieczności przeprowadzenia gruntownego remontu był pożar, który wybuchł po ostrzelaniu hełmu wieży pociskami zapalającymi przez żołnierzy Armii Czerwonej w dniu 23.I.1945 roku, dwa dni po wyzwoleniu Gniezna. W wyniku wywołanego pożaru zniszczeniu uległy dachy, hełmy wież i częściowo sklepienie. W 1952 roku Prymas Stefan Wyszyński przystępując do odbudowy świątyni podjął historyczną decyzję – przywrócenia jej wnętrzu gotyckiego wyglądu. Prace trwały do 1965 roku i usunięto wówczas w prezbiterium i nawie głównej przekształcenia barokowe, odsłaniając XIV-wieczny gotyk. Prace konserwatorskie prowadził architekt Aleksander Holas przy współpracy z prof. Janem Zachwatowiczem. Ponownie pojawiły się ostrołukowe arkady kształtujące wzniosły gotycki klimat wnętrza, barokowe niezwykle cenne elementy pozostały w postaci wyposażenia.
BIBLIA PAUPERUM
Program ikonograficzny przedstawiony w katedrze gnieźnieńskiej jest znacznie zróżnicowany. Prezbiterium, przestrzeń przeznaczona dla wykształconego duchowieństwa i kleru, pozbawione zostało dekoracji rzeźbiarskiej i wydaje się ascetyczne w zestawieniu z bogato zdobionym różnorodnymi motywami korpusem nawowym. Kontrast obydwu części świątyni jest celowy i został przez budowniczych zastosowany na życzenie Abpa Skotnickiego, który tę formę artystyczną poznał zapewne podczas studiów na uniwersytecie w Bolonii, odwiedzając tamtejszy kościół franciszkański. Ikonografię nawy reprezentują przedstawienia symboliczne, dotyczące przede wszystkim nieustannej walki między siłami boskimi i piekielnymi, cnotą i grzechem, dobrą i złą stroną ludzkiej natury. Dołączono do nich historię związane z osobami Chrystusa, Matki Boskiej oraz świętych opisanych w ewangeliach. Cały ten biblijny świat winien oddziaływać dydaktycznie i umoralniająco na zebranych w katedrze ludzi, którzy zazwyczaj byli niepiśmienni. Prezbiterium nie wymagało dodatkowego zdobienia, wręcz odwrotnie, dekoracje mogły nawet zbytnio przyciągać wzrok i rozpraszać uwagę modlących się duchownych.
Dekoracja katedry gnieźnieńskiej jest wyjątkowa w swoim rodzaju, żebra sklepienne nawy pokryte zostały gąszczem wici roślinnej i rozet, pomiędzy którymi widnieje korowód płaskorzeźbionych postaci ludzkich i zwierzęcych. Ma ona tak indywidualny charakter, że jedyne analogie, znane z obszarów północnej Europy, ograniczają się wyłącznie do zastosowanego materiału czyli sztucznego kamienia, w którym płaskorzeźby zostały odciśnięte z drewnianych form.
